Chikungunya-koorts woedt op La Réunion. Het virus zou nu ook naar Europa kunnen overslaan.

La Réunion wordt al lang beschouwd als een insidertip voor reizigers die alles al gezien hebben. Dit vulkanische eiland in de Indische Oceaan biedt een tropisch klimaat, spectaculaire landschappen, eindeloze palmstranden en een levensstandaard die vergelijkbaar is met die op het Franse vasteland.

Wat infectieziekten betreft, haalde het eiland in 2005 de krantenkoppen toen het chikungunyavirus, afkomstig uit Oost-Afrika, een verwoestende epidemie veroorzaakte die duurde tot 2006. Meer dan 260.000 mensen – ongeveer een derde van de bevolking – werden ziek en 237 mensen stierven.

De infectieziekte, overgedragen door muggen, manifesteert zich als plotselinge hoge koorts en hevige pijn in het hoofd, de gewrichten en de ledematen. De hevige pijn in de ledematen geeft de ziekte zijn naam: Chikungunya , afgeleid van de Oost-Afrikaanse taal Chimakonde, verwijst naar een persoon die gebogen loopt.

De symptomen verdwijnen meestal binnen drie weken. Zeldzame complicaties, met name ontstekingen van de lever, het hart of de hersenvliezen, kunnen levensbedreigend zijn. Er is geen specifieke antivirale therapie; de behandeling is gericht op het verlichten van de symptomen.

Al twintig jaar geleden bestond er bezorgdheid over de gestage toestroom van het virus naar Europa via het bloed van besmette reizigers uit epidemische gebieden zoals La Réunion. Hier komt het virus nu in aanraking met een van zijn belangrijkste vectoren: de Aziatische tijgermug (Aedes albopictus) , oorspronkelijk afkomstig uit de tropen. Deze mug verspreidt zich sinds de jaren negentig in Europa als gevolg van klimaatverandering.

En inderdaad, de eerste autochtone, lokaal overgedragen uitbraak van de ziekte in Europa vond kort daarna plaats: in de zomer van 2007 werden 197 mensen ziek in de Italiaanse provincie Ravenna. Vermoedelijk had een besmette reiziger het virus uit India meegenomen, dat zich vervolgens via lokale muggen verder kon verspreiden.

Dergelijke autochtone gevallen nemen momenteel toe in Frankrijk: de Europese Commissie voor ziektebestrijding en -preventie (ECDC ) heeft daar sinds begin dit jaar 14 gevallen van chikungunya geregistreerd die niet kunnen worden verklaard door reizen naar een besmet gebied. De meeste patiënten wonen in Zuid-Frankrijk, maar de meest recente melding, van 7 juli, komt uit de regio Straatsburg, een paar kilometer van de Duitse grens. Het Permanent Vaccinatiecomité van het Robert Koch Instituut in Berlijn reageerde twee dagen later met een vaccinatieadvies voor reizigers naar gebieden waar momenteel een chikungunya-uitbraak heerst.

Een daarvan was La Réunion de afgelopen maanden opnieuw. Na een pauze van twintig jaar werden mensen daar in januari van dit jaar voor het eerst ziek van chikungunya. Tot dan toe had de immuunbescherming van de vele mensen die in 2005 besmet raakten grote uitbraken voorkomen; maar deze groepsimmuniteit is nu blijkbaar onder een kritieke drempel geslonken.

De inwoners van Réunion hoopten aanvankelijk dat ze er deze keer goed vanaf zouden komen. Maar in maart waren er al 1.000 nieuwe gevallen per week, in april rond de 20.000, en eind mei meldde het departementale bestuur het totale aantal gevallen op 174.000. Minstens vijf patiënten waren overleden.

De gezondheidsautoriteit van het eiland had hoge verwachtingen van het eerste chikungunyavaccin, Ixchiq, van de Oostenrijkse fabrikant Valneva Austria, dat in 2024 werd goedgekeurd. Het vaccin bevat levende, maar verzwakte chikungunyavirussen en behaalde in klinische proeven een werkzaamheid van bijna 98 procent.

Valneva verstrekte 40.000 doses ad hoc. Als onderdeel van een noodprogramma werden alle inwoners van 65 jaar en ouder systematisch gevaccineerd, omdat ouderen een hoog risico lopen op ernstige ziekte door chikungunya. Tegelijkertijd kregen mensen in wijken waar chikungunya was vastgesteld het vaccin.

De vaccinatiecampagne, die door experts voorbarig was geprezen, moest eind april echter worden stopgezet. Talrijke ouderen meldden ernstige bijwerkingen en twee patiënten overleden. Sindsdien zijn wereldwijd 17 sterfgevallen geregistreerd na een Ixchiq-vaccinatie. In mei trok het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA) aan de noodrem en verbood de vaccinatie van mensen ouder dan 64 jaar.

De hoop is nu gevestigd op een tweede vaccin, Vimkunya genaamd. Dit vaccin werd begin dit jaar goedgekeurd door het EMA en geldt ook voor ouderen.

Hoewel de vaccinatie tegen chikungunya een tegenslag heeft ondervonden, verbeteren de omstandigheden voor de verspreiding van het virus naar gematigde streken gestaag. In de loop van zijn evolutie heeft het chikungunyavirus zich steeds beter aangepast aan 's werelds belangrijkste vectormuggen, Aedes albopictus en Aedes aegypti . De twee nauw verwante tijgermuggen komen oorspronkelijk uit gebieden rond de evenaar, maar hebben zich de afgelopen decennia, parallel aan de klimaatverandering, ook gevestigd op noordelijker gelegen breedtegraden.

Vooral de eieren van de Aziatische tijgermug overleven zelfs de koude wintermaanden. In de zomer verkorten stijgende temperaturen de tijd tussen het leggen van de eieren en de volwassenheid, en komen er meer larven uit de gelegde eieren. Bovendien neemt de levensverwachting van vrouwtjesmuggen toe. Het chikungunyavirus zelf profiteert ook van de opwarming van de aarde. De voortplantingssnelheid van het insect neemt met elke graad toe.

Aedes albopictus vermenigvuldigt zich al in grote delen van Zuid- en Midden-Europa . De noordelijke grens van zijn verspreidingsgebied ligt momenteel op een noordwest-zuidoostelijke lijn van Antwerpen via Boedapest naar de Donaudelta. In Zwitserland is de Aziatische tijgermug aangetroffen in 18 van de 26 kantons, met de hoogste bevolkingsdichtheid in Ticino. In Baden-Württemberg broedt de mug al in 21 van de 44 stedelijke en landelijke districten.

Deskundigen vrezen al lang dat het chikungunyavirus zich, samen met de tijgermug, op middellange termijn over Centraal- en Oost-Europa zou kunnen verspreiden. Deze aanname wordt bevestigd door een zogenaamde time-to-event-analyse van alle beschikbare gegevens uit Europa, die een groep epidemiologen onlangs publiceerde in het tijdschrift Lancet Planetary Health.

De tijdsintervallen tussen twee gevallen van autochtone chikungunya-koorts daalden van aanvankelijk 12 jaar tot minder dan een jaar in de observatieperiode van 1990 tot 2024. Met behulp van een complexe wiskundige procedure konden de biostatistici aantonen dat een temperatuurstijging van één graad de kans vergroot dat het tijdsinterval tussen twee uitbraken korter wordt met een factor 1,6.

Om inzicht te krijgen in de dynamiek van de verspreiding van het chikungunyavirus in Europa, voerden onderzoekers van het Instituut voor Epidemiologie en Preventie en het Centrum voor Reisgeneeskunde aan de Universiteit van Zürich een systematisch literatuuronderzoek uit om het optreden van chikungunyakoorts te onderzoeken .

De resultaten zijn opvallend. Tussen 2000 en 2023 werden in Europa in totaal 5353 gevallen van chikungunya-koorts gedocumenteerd. Hiervan betrof 84 procent reizigers, wat betekent dat ze geïmporteerd waren. 841 gevallen vonden echter hun oorsprong in Europa. Van deze autochtone chikungunya-gevallen werden er 829 gemeld in Italië en 32 in Frankrijk.

Autochtone chikungunya-koorts is zowel sporadisch in geïsoleerde gevallen als in epidemieën met meer dan 100 gevallen voorgekomen. Uit deze uitbraken concluderen de wetenschappers uit Zürich dat het virus zijn infectiecyclus in Frankrijk en Italië tijdens de warme zomermaanden kan herhalen.

De vooruitzichten voor 2025 zijn somber. Sinds januari zijn er in Frankrijk 766 gevallen van geïmporteerd chikungunya-koorts gedocumenteerd, waarvan vele onder vakantiegangers die terugkeren uit de overzeese departementen Réunion en Mayotte. Begin juli bedroeg het aantal geregistreerde besmettingen onder terugkerende reizigers in Zwitserland 32 en in Duitsland 85 (zie grafiek). En met elk van deze importen neemt het risico op lokale overdracht toe.

Ook in andere warme landen kun je nare herinneringen opdoen aan de reis: het Europees Gezondheidsagentschap (ECDC ) telt dit begin van de zomer 14 getroffen landen en regio's.

Steeds meer besmette toeristen krijgen te maken met steeds meer tijgermuggen. Ook Tulio de Oliveira is gezien deze gemengde situatie niet erg optimistisch: vroeg of laat zal het chikungunyavirus zich in Centraal-Europa vestigen, zo vertelde de directeur van het Centrum voor epidemische respons en innovatie aan de Universiteit van Stellenbosch in Zuid-Afrika onlangs aan het wetenschappelijke tijdschrift "Science" .

Met de komst van koelere temperaturen op het zuidelijk halfrond is het aantal gevallen op La Réunion zelf de laatste tijd echter aanzienlijk afgenomen. Eind juni kondigde de regionale gezondheidsautoriteit het einde van de huidige epidemie aan. Maar de volgende staat voor de deur.

De auteur is een arts gespecialiseerd in microbiologie, epidemiologie van infectieziekten en tropische geneeskunde. Hij doet onderzoek naar verwaarloosde tropische ziekten aan het Universitair Ziekenhuis Charité in Berlijn.